آشنایی با ماهی قزل آلا وماهیان سردابی  

ماهیانی که در دمای حرارتی بین 7-17درجه سانتیگراد به خوبی رشد می کنند را تحت عنوان ماهیان سردابی شناسایی می نمایند.بیشتر این ماهیان از خانواده آزاد ماهیان  salamonidaeبوده و مشتمل بر ماهیان آب شیرین و ماهیان مهاجر موجود در نیمکره شمالی می باشند.

نام علمی قزل آلای رنگین کمان oncorynchusmykissمی باشد.درزبان روسی mykissبه ماهی قزل آلای رنگین کمان و پولادسر اطلاق می شود .قزل آلای رنگین کمان از خانواده salmonids است ونام عمومی این ماهی rainbowtrout می باشد.

تاریخچه پرورش ماهی قزل آلا توسط انسان

اولین بار 475سال قبل از میلاد چینی ها شروع به پرورش ماهیان سردابی کردند.

ماهی قزل آلا در قاره آمریکاکشف شد.

در ایران کمتر از 100سال سابقه پرورش دارد.

اصول پرورش ماهی قزل آلا

کمبود منابع آبی در کشور ما و نیاز مردم به مواد پروتئینی سالم باعث شده است تا بهره برداری دو یا چند منظوره از منابع آب همواره مورد توجه قرار گیرد که پرورش ماهی یکی از آنها می باشد. ماهیان پرورشی از لحاظ دامنه تحمل دمایی به دو گروه سردابی و گرمابی تقسیم می شوند. ماهیان سردابی در 18-12 درجه سانتیگراد و ماهیان گرمابی در 27-20 درجه سانتیگراد بهترین رشد را دارند.

ماهیان گرمابی شامل چهار گونه اند وشامل: کپور معمولی، آمور، فیتوفاک و سرگنده می باشند که به سه گونه اخیر  اصطلاحا کپور ماهیان چینی گفته می شود و تنها گونه ماهی سردابی که در ایران پرورش داده می شود ماهی قزل آلای رنگین کمان است که در اصطلاح عامیانه به آن قزل آلا گفته می شود.

شرایط فیزیکو شیمیایی مناسب آب جهت پرورش قزل آلا:

الف) دما

دمای مناسب جهت پرورش قزل آلا 18-12 درجه سانتیگراد می باشد. البته مناسب ترین دما برای پرورش این ماهی 15 درجه سانتیگراد است. دمای بالاتر و پایین تر از این محدوده باعث کاهش رشد می شود و دمای بالاتر از 24 درجه موجب تلفات میگردد.

ب) PH یا اسیدیته آب

PH مناسب جهت پرورش قزل آلا 8/4-6/8 می باشد. PHخارج از این محدوده باعث تلفات می شود.
ج) اکسیژن محلول

میزان اکسیزن محلول در آب به فاکتورهای متعددی از جمله ارتفاع، دما، شوری و... بستگی دارد ولی در هر حال اکسیژن خروجی نباید کمتر از 5 میلیگرم در لیتر باشد. جهت افـــــزایش  اکسیژن محلول راههای متعدد وجود دارد از جمله استفاده از  هواده ها که امروزه انواع مختلف داشته و عملکردهای متعدد دارند.

د) شوری

به طور کلی افزایش شوری آب موجب کاهش درجه اشباع اکسیژن می شود.آبهای شیرین دارای شوری ppt1-0/1 می باشند و ماهی قزل آلا تا شوری ppt 30 را تحمل می کند. شوری به میزان ppt 10 برای پرورش قزل آلا مناسب می باشد.

ه) شفافیت

قزل آلا ماهی است شکارچی و گوشتخوار به همین دلیل شفافیت آب تاثیر بسزایی در رشد آن دارد به عبارت دیگر ماهی باید غذای خود را ببیند تا آنرا بخورد. به طور کلی در پرورش قزل آلا شفافیت باید تا کف استخر تامین شده باشد و میزان مواد معلق آن باید کمتر از 30 میلیگرم در لیتر باشد.

منابع آب جهت پرورش قزل آلا

ماهی قزل آلا به طرق مختلف و در منابع آبی مختلف پرورش داده می شود. چشمه ها، رودخانه ها، قنوات و چاه های کشاورزی از مهمترین منابع پرورش قزل آلا در کشور می باشد.

ساخت استخرهای پرورشی: در ساخت استخرها باید نکاتی را مد نظر داشت:

- شیب زمین به گونه ای باشد که آب به حالت ثقلی از استخر خارج گردد ونیاز به صرف هزینه نباشد.
- ورودی و خروجی استخر به طور صحیح ساخته شود. خروجی باید به صورت سه شیاره ساخته شود تا بتوان اولا سطح آب را در استخر بسته به شرایط تنظیم نمود و ثانیا آب کف استخر خارج گردد.

- آب قبل از وارد شدن به استخر به بالای برجک هواده منتقل شود تا گازهای مضر از آب جدا شوند.

- شیب 2درصد برای استخرها ( ورودی به خروجی) در نظر گرفته شود تا فضولات کف همراه با جریان آب از استخر خارج شوند.

بچه ماهی قزل آلا را می توان در تمام طول سال در مزارع رهاسازی نمود. وزن رهاسازی بهتر است حدود 10 گرم باشد تا هم دوره پرورش خیلی طولانی نشود و هم تلفات کمتر شود.(تلفات در وزن زیر 10 گرم بیشتر است) تعداد ماهی رهاسازی شده بستگی به مقدار دبی آب و وزن هدف دارد. به طور کلی به ازای 7 لیتر در ثانیه  می توان یک تن ماهی برداشت نمود حال اگر وزن هدف 400 گرم باشد برای تولید یک تن ماهی به 2500 قطعه بچه ماهی نیاز می باشد. 15-10درصد هم باید به عنوان تلفات در نظر گرفت.

ظرفیت و تناژ پرورش بستگی به آب ورودی دارد و بر این اساس تعداد استخرها نیز متفاوت است ولی در هر حال چنانچه شیب زمین اجازه بدهد برای اینکه بتوان از آب حداکثر را نمود استخرها در در دو یا سه ردیف ویا حتی بیشتر احداث می نمایند.بطوریکه استخرهای بچه ماهی در ردیف اول، پیش پرواری در ردیف دوم و در ردیف سوم ماهیان پرواری و آماده صید قرار می گیرند. برای بهترین بازده ارتفاع ریزش آب از یک ردیف به ردیف بعدی حدود 70 سانتیمتر می باشد.دیواره های بین استخرها باید به  شکلی باشد که بتوان برای غذادهی وصید بر روی آنها حرکت کرد.

غذا دهی:

اگر مزرعه ای به بهترین شکل ممکن ساخته شود و بهترین بچه ماهی هم در آن رهاسازی گردد ولی مدیریت تغذیه در آن اعمال نگردد مسلما این مرکز به سودآوری نخواهد رسید.انتخاب نوع غذا و مقدار جیره روزانه مهمترین اصل در زمینه غذادهی می باشد. تعداد دفعات غذادهی نیز بستگی به وزن ماهی دارد به طوریکه بچه ماهی های حدود 10 گرم تا 6 بار در روز و ماهیان پروراری 1تا 2 بار در روز غذادهی می شوند.

در پرورش ماهی تامین غذا بیشترین هزینه تولید را دارد. پس هرچه بتوان در این قسمت مدیریت بهتری اعمال نمود سودآوری کار بیشتر خواهد شد. برای اینکار باید به یک سری نکات توجه کرد:

- با محاسبه میانگین وزنی ماهیان و مشخص کردن مقدار ماهی موجود در استخر(بیومس) و دمای آب مقدار دقیق غذای روزانه  مشخص شود.

- از مکمل های معدنی و ویتامینی در جیره غذایی استفاده شود.

- نحوه غذا دهی باید به شکلی باشد تا همه ماهیان استخر از غذا استفاده نمایند و غذا هدر نرود.

- غذای مورد نیاز باید در مکانی خنک و دور از نور مستقیم خورشید قرار گیرد و هنگام خرید غذا حتما به تاریخ تولید و مصرف آن توجه شود.

- پاکتهای غذا باید بر روی پالت چوبی قرار گیرد.

- تهویه انبار باید به نحو مطلوب انجام گیرد.

رقم بندی:

رقم بندی از جمله کارهایی است کــــه معمولا در همه استخرهای پرورش ماهی صورت می گیرد. علت آن هم این است که چون در زمان تغذیه ممکن است غذا به تمام ماهیها به طور یکسان نرسدو یا در زمان رهاسازی بچه ماهیها یک دست نبوده باشند پس از مدتی در ماهیها اختلاف وزن دیده می شود که در این صورت باید ماهیها رقم بندی شوند یعنی ماهیهای  کوچک و بزرگ از یکدیگر جدا شوند.

 مهمترین دلایل آن بدین شرح است:

- به دلیل ریز و درشت بودن ماهی و خطا در میانگین وزنی محاسبه جیره غذایی دقیق نخواهد بود.

- ماهیهای کوچکتر در رقابت غذایی با ماهیهای بزرگتر موفق نیستند و بنابراین رشد نخواهند کرد یا رشد بسیار کندی خواهند داشت.

بهداشت:
رعایت نکات بهداشتی در امر پرورش ماهی تضمین کننده بقا و سود آوری یک مرکز پرورشی خواهد بود و با بکارگیری و توجه بــه یکسری مسائل کوچک می توانــد از بروز مشکلات بزرگ جلوگیری نمود.
مشاهده شنای غیر طبیعی می تواند علامت شروع یک بیماری  باشد که باید سریعا به اطلاع کارشناس شیلات برسد.

هرگونه تلفات در استخر باید سریعا از استخر خارج و به طور بهداشتی  دفن گردد. البته تلفات موردی، طبیعی است درصورت استمرار تلفات یا تلفات با حجم بالاحتما باید مراتب را به اطلاع کارشناسان شیلات رساند. استفاده از مکملهای ویتامینی باعث مقاومت ماهی در برابر بیماریها شده و به طور قابل ملاحظه ای از بروز بیماری و تلفات ناشی از آن جلوگیری می نماید.

افزایش تولید در واحد سطح:

با توجه به کمبود منابع آبی و ادامه روند خشکسالی و همچنین افزایش جمعیت و تقاضای روز افزون ماهی یکی از راههای افزایش تولید استفاده از امکانات جانبی برای افزایش تولید در واحد سطح می باشد. هواده، مدیا و دستگاههای فیلتراسیون از جمله این امکانات می باشند. ساده ترین و کم هزینه تریت آنها هواده ها می باشند. امروزه هواده های بسیار متنوع با عملکردهای مختلف وجود دارد. معروفترین آنها هواده اسپلش می باشد که کاربرد این هواده در استخرها می تواند به میزان 10 تا 20 درصد بر حلالیت اکسیژن اضافه  می کند.

مشکلی که این قبیل هواده ها دارند این است که به دلیل اینکه این قبیل هواده ها می توانند فضولات ماهی را به ذرات ریز تبدیل کند که حذف آنها از استخر مشکل بوده و تاثیر نامطلوبی بر روی طعم و مزه ماهی می گذارد.

به همین منظور دستگاههای مخلوط کننده اکسیژن جهت مزارع ماهی پیشنهاد می گردد.

مزایای این دستگاهها نسبت به هواده به طور مختصر عبارت است از:

- حلالیت اکسیژن آب به میزان 4 تا 6 برابر.

- افزایش تولید ماهی به میزان 4 برابر حالت معمول که با رهاسازی لایه ای این میزان به 8 برابر خواهد رسید.

- کاهش ضریب تبدیل غذایی از 2 در سیستمهای سنتی به 1/1

بهداشت پیشگیری ودرمان بیماری های ماهیان قزل آلا

ماهی قزل آلا دو ویژگی زیستی بارز دارد که آنها را از سایر جانوران خشکزی جدا می سازد.

ویژگی اول:

حیوانی خونسرد ودرجه حرارت بدن آنها تابع درجه حرارت محیط می باشد. به عبارت دیگر تمام فعالیتهای حیاتی مانند تکثیروتولید نسل،رشد،بیماری،بهبودی،ایمنی وبطور کلی تمام روابط متقابل ماهی ومحیط ان متاثر از درجه حرارت آب است.بهترین پرورش در دامنه 8تا18درجه است.

ویژگی دوم:

 زیست آنها در آب می باشد که به دلیل تفاوت خصوصیات فیزیک وشیمیایی آب باهوا که جانوران خشکزی در آن زیست می نمایند.در واقع ارتباط ماهیان قزل آلا با محیط آبی خود به وسیله پوست وآبشش برقرار می گردد و این ارتباط منجر به تحمیل استرس ومتعاقبا بروز بیماری وتلفات در این ماهیان خواهد شد.

بیماری های ویروسی

1-   بیماری سپتی سمی هموراژیک ویروسی(v.H.s)

این بیماری ماهیان انگشت قد وپرواری را آلوده مکند یکی از علایم این بیماری خونریزی در اطراف چشم است.خونریزی در غدد تناسلی وبین عضلات نیز دیده می شود.

پیشگیری ودرمان:این بیماری ویروسی در مان ندارد وتنها راه مبارزه با آن پیشگیری است که برای این کار باید تعویض آب وجدا کردن ماهیان مبتلا را تسریع بخشید.

2-   بیماری نکروز عفونی بافت های خونساز (i.H.N)

این بیماری معمولا در درجه حرارت پایین رخ می دهد.بیماری با تلفات ناگهانی،خروج مدفوع دنباله دار از مقعدوغالبا بیرون زدگی چشم،آبشش های رنگ پریده وتورم ناحیه شکمی مشخص می شود. وقتی که ماهیان تشریع می شوند،خونریزی در ناحیه معده مشاهده می شود.

پیشگیری ودرمان:بیماری ممکن است از طریق آلودگی مادرزادی تخم ها انتقال یابد،که باید ضدعفونی کردن تخم ها به وسیله یدوفور باغلظت 100 ppmبه مدت10دقیقه با ان مبارزه کرد جداکردن ماهیان آلوده ورعایت جدی مقرراتبهداشت نیز در پیشگیری موثر است. 

3-   بیماری نکروز عفونی لوزالمعده

دراین بیماری غالبا خونریزی درپانکراس،معده وروده دیده می شود.  پیشگیرو درمان:باید از تخمهای عاری از بیماری استفاده کرد و بچه ماهیان را از ماهیان بزرگ تر پرورش داد.همچنین جهت هر گونه نقل وانتقال ماهی باید کنترل بهداشتی صورت گیرد.

بیماری های باکتریایی

بیماری باکتریایی فرونکولوزیس

این بیماری به وسیله آئروموناس سالمونیسیدا ایجاد می شود که در ماهیان بزرگتر به علت حضور کورکها بیماری راحتر تشخیص داده می شوداین فرونکل ها با جراحت های بزرگ جوش مانند که قرمز و متورمند و نام بیماری از آنها مشتق شده است معمولا در پشت یا پهلوها دیده می شود.

پیشگیری ودرمان: ایجادونگهداری محیط زندگی ماهیان با شرایط مطلوب ضد عفونی کردن لوازم و وسایل در پیشگیری موثر است برای درمان نیز از سولفامرازین و اکسی تتراسیکلین موثر است. 

زمان تخم ریزی و نحوه تخم ریزی ماهی قزل آلا

ماهیان قزل آلا به هنگام ورود به رودخانه جهت جفت گیری وتخم ریزی خیلی زیبا و پوستی شفاف و درخشنده دارد.  تخم ریزی آنها بین ماههای بهمن و اسفند است.

تعداد تخمها حدود 5تا10هزار است که تقریبا برای هر کیلو گرم وزن بدن ماهی 1500عدد تخم بر اورد می شود.

بیشتر ماهیان نروماده بعد از تخم ریزی زنده مانده ودر سال بعد برای تخم ریزی مجدد وارد اب رودخانه می شوند.

قزل آلای رنگین کمان:این ماهی دارای یک نوار پهن به صورت رنگین کمان در هر طرف بدن است.دوره تخم ریزی از ماههای آخر زمستان تا اواخر بهار وتعداد تخم ها بین 1-5هزار عدد است.امروز ماهی قزل آلای رنگین کمان به صورت ماهی درجه یک در مزرعه های تکثیر وپرورش ماهیان سردابی جهان در امده است.

از خصوصیاتی که این ماهی را مورد توجه قرار داده سازش آن با تغیرات سریع آب وهوا یعنی سرد و گرم شدن ناگهانی هوا تحمل دمای بالا- سازش آن با شرایط پرورش متراکم درانتخاب غذا سخت گیر نیست- سرعت رشد بالا

عوامل بروز بیماری و تلفات در ماهیان سردآبی

مهمترین عامل تلفات

1-   کمبود اکسیژن

2-   دمای بالا

3-   افزایش آمونیاک

4-   گل آلودگی

5-   قطع ناگهانی آب ازجمله عوامل محیطی شناخته شده ماهی در استخرهای پرورش قزل آلا بوده است.

نکته: این عوامل ممکن است به تنهایی یا با هم سبب صدمه به ماهی وبروز بیماری در ماهی گردند وبه عنوان عوامل اولیه شرایط را برای بروز عوامل ثانوی بیماری درماهی  فراهم آورد .ومهمترین اثر شان درآبشش ماهی است.

×ضخیم شدن جداره آبششها-جراحت آبشش مشکل تبادل اکسیژن و ناتوانی حمل اکسیژن توسط خون این عوامل در نهایت بیماری محیطی آبشش رافراهم می کند  وعوامل ثانویه  متعاقب این بیماری علت اصلی گرم ماهی است۰ عوامل محیطی قابل پیشگیری است بااعمال مدریت صحیح و به کار گیری امکانات و تجهیزات و دانش لازم . 

موارد لازم برای تولید وپرورش ماهیان سردابی:

1-   انتخاب مکان مناسب 2- منابع آبی مناسب3- اطلاعات لازم زیستی ماهیان سردابی4- توجیح اقتصادی

تاسیس استخرهای فنی مهندسی:استخرها باید طوری ساخته بشوند که  از نظرمصرف آب واکسیژن دهی مشکل نداشته باشد.

خصوصیات ماهی قزل الا:مدت زیادی می تواند گرسنه بماند بعضی از موادواملاح رااز طریق پوست جذب می کند. درمقابل بیماری واسترس قوی تر از بقیه گونه هاست ومعمولا گوشتخواراست غذای آن بایدمنشا  پرتیینی حیوانی باشد. دادن غذای اضافی به ماهی علمل نیست چون دستگاه گوارش آن حجم و اندازه دارد

نکات مهم در طراحی استخر

1-   کانال آب رسانی بستگی به شیب زمین دارد.فاصله کانل تا استخر نباید زیاد باشد که اگر آب قطع شد زود دسترسی داشته باشید تاآب رابه جریان بیاندازید.

2-   کانال توزیع آب: عمق کانال آب رسانی نباید زیاد باشد 20الی30سانتی متر کافی است بستگی به تعداد استخرهاهم دارد.

3-   دریچه ورودی آب: 40سانتی متر کافی است 

• کانال توزیع آب باید تراز باشدتا اب به اندازه مساوی وارد استخرها شود.

استخرهای پله ای: دومتر خاک برداری پایین تر از استخر بالای مجددا احداث می شود.وباعث می شود از آب حداکثر استفاده شود مخصوصا در صورت کم آبی 

- شیب کف استخرها باید 1درصد در یک متر باشد.شیب اگر تندباشد بالای استخر آب ندارد .

- شیب جانبی باید ملایم باشد که موقع جمع کردن ماهی از زیر طوری رد نشود.

- کانال خروجی باید20سانتی متر ازدریچه خروجی استخر پایین تر باشد تا آب زودتر وخوب تخلیه شود.

- اگر دریچه های خروجی رادر وسط بگذاری آب کنارها خوب تخلیه نمی شود.ولی اگر دریچه دردوگوشه استخر باشد زودتر آب کنار ه  ها تخلیه شده و

آب تازه وارد استخر می شود.

انواع حوزچه ها:درازا-کانالی-گرد:حوزچه های گردمعمولادرجاهای آب کمک از آن استفاده میشود.

استفاده ازآب رودخانه حوزچه گردتوصیه نمی شود چون رسوبگیر توری وسط ان زود گرفته می شود.

• نیاز وشرایط زیست محیطی برای پرورش ماهی قزل آلا

محیط پرورش ماهی آب است .شناخت آب اهمیت زیادی در پرورش ماهی داردبنابراین بایدباکیفیت آب موردنیاز ماهی آشنایی پیدا کنیم.

آب رودخانه: آب رودخانه ها در مسیر جریان زمین را شسته وباعث فرسایش زمین شده و مواد معلق در آب باعث گل آلودگی می گردد واین آلودگی محیط را برای پرورش ماهی نا مساعد می کند بنابر این شناخت میزان گل آلودگی ومدت گل آلودگی آب مهم است از طرفی آب تحت تاثیر دمای محیط نیز قرار می گیرد چون  آب حلال بسیار خوبی است از لحاظ حلالیت مواد نیز باید قبل از استفاده مورد آزمایش قرار گیرد

عوامل حیاتی ماهی قزل آلا :

1-   آب صاف روشن.

2-   دما 12 تا 17درجه خوب است.

3-   اکسیزن بالای 6میلی گرم در خروجی نباید کمتر از 6 میلی گرم با شد.  

4-   مواد شیمیایی آب را اندازه گیری کرد.

5-   آمونیاک.

6-   دی اکسید کربن.

7-   اکسیژن جزء مهمترین عوامل حیاتی آب است.

درجه حرارت: درمیزان اکسیژن محلول درآب تاثیر دارد مثلا در دمای پنج درجه اکسیژن 12/7میلی گرم است در دمای 20درجه اکسیژن 9/1میلی گرم در لیتر است  دما بالا برود اکسیژن پایین می آید

سختی آب: یعنی میزان بی کربنات کلسیم محدود در آب حداکثر 400میلی گرم -50تا400میلی گرم در لیتر خوب است

• درجه حرارت : 4تا10درجه حرارت برای تکثیر تخم کشی مناسی است.8تا 12درجه برای انکوباسیون یعنی تخم را در جعبه مخصوص قرار می دهند 
• رینج مناسب برای پرورش :12تا18درجه است 

دمای مطلوب و عالی برای رشد و نمو ماهی15درجه است 

20درجه حداکثر درجه برای رشد ماهی است 

22درجه برای قطع کامل غذا است

25درجه دمای مرگ است بعد از آن مرگ دسته جمعی دارد. – دما واکسیژن زیاد مهم است.

آمونیاک کمتر از 3%میلی گرم در لیتر - آمونیوم کمتر از 5 میلی گرم در لیتر 

مواد معلق برای انکوباسیون 4میلیگرم درلیتر - مواد معلق برای بچه ماهیان کمتر از20 میلیگرم در لیتر. 

کلسیم 52تا 80میلی گرم قابل تحمل است

آهن 0/2میلی گرم

اکسیژن مناسب 6تا 13میلی گرم درلیتر خروجی حداقل 6میلی گرم

 PHمناسب4و6 تا4و8 رینج مناسب است

250تا 300میلی گرم اکسیژن برای یک گیلو گرم ماهی نیاز است

میزان افزایش استرس میزان مصرف اکسیژن را بالا می برد

• مهم: عواملی که باعث کمبود اکسیژن می شود:

1-   رکود آب کم شدن آب.

2-   وجود میکرو اناسیها داخل آب (جلبک، مواد عالی،)

3-   تراکم بیش از حد ماهی.

4-   افزایش درجه حرارت رابطه معکوس با اکسیژن دارد.

5-   ارتفاع سطح دریا

6-   استفاده از مواد ضدعفونی کننده یا مواد دارویی برای ماهیان

7-   افزایش وزن روزانه ماهی داخل استخر

•  مهم: یک قطعه ماهی 10گرمی در ساعت در دمای 17درجه 4میلی گرم اکسیژن نیاز دارد.

ولی اگر به وزن 20 گرم رسید نیاز هر ساعت آن به 8 میلی گرم می رسد  در همان دمای 17 درجه وقتی به 100گرم رسید به 30میلی گرم اکسیژن در ساعت نیاز دارد

• نکته مهم: هر کیلو غذا 225میلی گرم اکسیژن برای سوخت و ساز نیاز دارد  کدورت آب مانع گرفتن غذا می شود  تابش نور مستقیم برای ماهی مناسب نیست بخصوص در ارتفاعات مو جب آفتاب سوختگی می شود. 
• ماهی قزل آلا بعنوان سالم ترین ماده غذایی وهمچنین مطرح ترین منبع فسفر برای افراد خانواده این روزها بازار گرمی دارد.

ادامه مطلب